Өзектілігі.
Бұрынғы Семей сынақ полигоны (ССП) жерлерінің радиоэкологиялық ахуалын анықтау мақсатында, сондай-ақ оның ластанбаған бөлігін тиімді пайдалану үшін 2008 жылдан 2021 жылға дейін Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы (ҚР ҰЯО) ССП зерттеу бойынша Қазақстан тарихындағы ең ауқымды жұмыстарды-оның аумағын кешенді экологиялық қарап-зерттеуді орындады. Жұмыстардың нәтижелері Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (АТЭХАГ) сарапшыларының мойындауына ие болды, олар оның дұрыстығы, қорытындылар мен ұсынымдардың орындылығы дәрежесін жоғары бағалады және тиісті қорытынды берді. Нәтижесінде шектеуге жататын және шартты түрде таза аумақтар-шаруашылық айналымға беруге жарамды нормативтен тыс ластанған жерлер айқындалды. 2023 жылғы 5 шілдеде «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» № 16-VIII ҚРЗ Заңына қол қойылды, оның ережелерінде полигонның ластанған учаскелерінде ядролық және радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және полигонның жарамды жерлерін шаруашылық айналымға беру үшін жағдайлар жасау көзделген.
Осы бағдарламаның мақсаты кешенді экологиялық қарап-зерттеудің қисынды жалғасы болып табылады және халықтың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін халық-шаруашылық айналымға беру жоспарланып отырған учаскелерде орналасқан бұрынғы ССП аумағының жер ресурстары мен су объектілерін орнықты басқарудың ғылыми-қолданбалы негіздемесін әзірлеу болып табылады.
Бағдарлама шеңберіндегі зерттеулер геохимиялық ізденістерді, су объектілерін зерттеуді, сондай-ақ экотоксикологиялық және медициналық-биологиялық зерттеулер жүргізуді қамтиды. Бұл ретте табиғи радионуклидтер мен ауыр металдар құрамының жаңа деректерін алуға, су пайдалану объектілерінің эпидемиологиялық құрамына және зерттеуі ССП бұрын жүргізілген кешенді экологиялық зерттеп-қарауға кірмеген жергілікті тұрғындардың мутагенез деңгейіне ерекше назар аударылатын болады. Алынған нәтижелер және ҚР ҰЯО бар орасан зор ғылыми негіз радионуклидтермен ластанған табиғи жүйелерді басқарудың, бағалаудың және картаға түсірудің ғылыми-әдіснамалық негіздерін әзірлеуге бағытталатын болады. Ол үшін жерді «Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер» санатына ауыстыру мәселесін әкімшілік-құқықтық шешу жөніндегі ұсынымдардың негізіне жататын, халықтың радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің стратегиялық маңызды мемлекеттік міндетіне сәйкес келетін, сондай-ақ Семей ядролық қауіпсіздік аймағының шекараларын айқындау кезінде қосымша негіздеме болатын бұрынғы полигон аумақтарының әртүрлі масштабтағы бағалау-қолданбалы карталары әзірленіп, құрылатын болады. Алғаш рет халық-шаруашылық айналымға беру жоспарланып отырған учаскелерде орналасқан бұрынғы Семей сынақ полигоны аумағының жер ресурстары мен су объектілерін тұрақты басқару жөніндегі Web-қосымша әзірленіп, құрылатын болады. Бұл электрондық ресурс осы мәселеге арналған барынша ауқымды ақпаратты қамтитын, оның болуы әлеуметтік тұрғыда елеулі әсер ететін, радиофобияны төмендететін және өңірдің экономикалық тартымдылығын арттыратын жалғыз платформа болады. Бұл ретте бұрынғы полигон аумағындағы табиғи объектілердің халыққа теріс радиациялық әсер етуін барынша азайту жөніндегі ұсынымдарды әзірлеу және олардың тиімділігін, сондай-ақ бұрынғы полигон аумағында немесе іргелес аймақта өндірілетін мал шаруашылығы өнімдерінің ластануының ықтимал қатерлерін барынша азайту жөніндегі іс-шаралардың тиімділігін бағалау елеулі әлеуметтік және экономикалық әсерді қамтамасыз етеді, ұлттық және халықаралық масштабтағы экологиялық ғылымның дамуына оң әсер етеді.
Бағдарламаның мақсаты-Халықтың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, халық-шаруашылық айналымына беру жоспарланып отырған учаскелерде орналасқан бұрынғы Семей сынақ полигоны аумағының жер ресурстары мен су объектілерін орнықты басқарудың ғылыми-қолданбалы негіздемесін әзірлеу.
Күтілетін нәтижелер
Тура нәтижелер:
– ғылыми есептер, бағалау-картографиялық модельдер сериясы, ғылыми мақалалар және құрылған Web-қосымша нысанында іске асырылатын халықтың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, халық-шаруашылық айналымға беруге жоспарланған учаскелерде орналасқан бұрынғы Семей сынақ полигоны аумағының жер ресурстары мен су объектілерін орнықты басқарудың ғылыми-қолданбалы негіздемесі;
– бұрынғы Семей полигонының аумағындағы табиғи объектілердің халыққа теріс радиациялық әсерін азайту бойынша ғылыми-негізделген іс-шаралар әзірленді;
– ҚР жер пайдалану және жерге орналастыру саласындағы мемлекеттік, қоғамдық және басқару құрылымдары үшін халыққа радиациялық әсер ету қатерінің деңгейін төмендетуге мүмкіндік беретін бағалау картографиялық модельдері әзірленді, ауыл шаруашылығы мақсаттарында жерлерді қауіпсіз игеруге мүмкіндік береді, бұл Қазақстан Республикасының азық-түлік міндеттерін шешуге ықпал етеді.
Соңғы нәтиже:
Аталған бағдарламаны жүзеге асыру нәтижесінде ССП табиғи объектілерге теріс радиациялық әсерді барынша азайту жөніндегі ұсынымдар және оның аумағында немесе іргелес аймақта тұратын халыққа ықтимал қатерлерді барынша азайту жөніндегі іс-шаралар әзірленетін болады, халық-шаруашылық айналымға беру жоспарланған учаскелерде орналасқан бұрынғы Семей сынақ полигоны аумағының жер ресурстары мен су объектілерін тұрақты басқару жөніндегі Web-қосымша құрылды. Бағдарламаның нәтижелері ССП аумағындағы қоршаған ортаның ахуалын жақсартуға ықпал етеді және сол арқылы халық шаруашылығында жер ресурстары мен су экожүйелерін пайдалану қарқындылығын арттырады.
Экономикалық әсер. Бағдарламаны орындау барысында алынған материалдар ССП аумағында жер ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді және болашақта жер және су ресурстарын қауіпсіз пайдалану үшін ауыл шаруашылығы саласының ғылыми негізделген дамуын қамтамасыз етеді. Халық денсаулығына келетін қатерлерді азайту жөніндегі іс-шаралар еңбек өнімділігін арттырады, осылайша, индустрияның өсуі үшін табысты ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Экологиялық әсер. Бағдарламаны іске асыру барысында қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар – жер және су объектілеріне радиациялық әсерді азайту, халық денсаулығына радиациялық қатерді азайту үшін ұсынымдар әзірленеді және жүргізіледі, сондай-ақ алынған нәтижелер ауыл шаруашылығы табиғатын пайдалану үшін жер және су ресурстарын ұтымды пайдалануды; ССП және оған іргелес аудандар аумағында биоәртүрлілікті сақтауды қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік әсер. Осы бағдарламаның зерттеу нәтижелері халықтың әлеуметтік ортасын жақсартуға және өмір сүру сапасын арттыруға, денсаулыққа қатерін азайту және ауыл шаруашылығы жерлерінің өнімділігін жақсарту арқылы өмір сүру ұзақтығын арттыруға мүмкіндік береді.
Алынған нәтижелердің нысаналы тұтынушылары: мемлекеттік органдар; қоршаған ортаның ластану проблемаларымен және олардың салдарымен айналысатын қазақстандық ғылыми ұйымдар; ЖОО; медициналық мекемелер; мемлекеттік республикалық және аумақтық басқару құрылымдары; қоғамдық ұйымдар, қоршаған ортаны қорғау, экология саласындағы сарапшылар. Жаһандық ауқымда атом энергетикасын дамытатын және ядролық отын циклі кәсіпорындарының (Жапония, Ресей, Украина, Беларусь) немесе ядролық сынақтар жүргізу салдарынан қолайсыз радиациялық жағдайы бар аумақтардың (Қазақстан, Ресей, АҚШ, Қытай, Франция) қызметінің қолайсыз салдары бар мемлекеттер әлеуетті тұтынушылар бола алады.
Бағдарламаны іске асыру нәтижесінде келесілер қамтамасыз етілетін болады:
1) Бағдарламаның ғылыми бағыты бойынша Web of Science деректер базасында импакт-фактор бойынша 1 (бірінші), 2 (екінші) және (немесе) 3 (үшінші) квартильге енетін ғылыми басылымда рецензияланатын кемінде 5 (бес) және (немесе) Scopus деректер базасында CiteScore бойынша процентилі бар кемінде 50 (елу) мақала және (немесе) шолу жариялау.
2) ҒЖБСҚК ұсынған журналдарда 7 (жеті) мақала жариялау.
3) Шетелдік және (немесе) қазақстандық баспаларда 1 (бір) монография немесе оқу құралын жариялау;
4) Шетелдік патенттік бюролардан (еуропалық, американдық, жапондық) кемінде 1 (бір) патент немесе Derwent Innovations Index (Web of Science, Clarivate Analytics) деректер базасына енгізілген кемінде 1 (бір) шетелдік немесе халықаралық патент немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық зияткерлік меншік институтында тіркелген кемінде 3 (үш) зияткерлік меншік объектісін алу.
ҒЗЖ негізгі нәтижелері
Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша 2023 жылы 4 міндет бойынша келесі нәтижелер алынды:
«Бұрынғы Семей сынақ полигонының аумағында геохимиялық зерттеулер жүргізу» міндеті.
ССП ауыр металдармен және радионуклидтермен ластануының қолда бар деректеріне талдау жүргізілді. Қазіргі уақытта ССП аумағында қоршаған орта объектілерінің радиациялық ластануы және ішкі және сыртқы сәулеленудің қалыптасуы тұрғысынан 137Cs, 90Sr, 239+240Pu, 241Am, сондай-ақ суда 3H ең маңызды болып саналатыны анықталды. Радионуклидтермен ластану көздері анықталды. ССП аумағындағы (сынақ алаңдарынан тыс) күндізгі беттегі радиоактивті жағдайдың қалыптасуына негізгі үлесті атмосфералық ядролық сынақтар қосты. Полигон шекараларында және іргелес аумақтарда 300 астам кен көріністері, сондай-ақ 30 жуық пайдалы қазбалар кен орындары бар екені анықталды. Топырақта ауыр металдар мен улы элементтердің жоғары құрамы «Дегелең» алаңы мен іргелес учаскелер үшін белгіленген. Алынған деректер ССП геохимиялық ерекшеліктерін барынша егжей-тегжейлі зерделеуге, оның ішінде уақыт пен кеңістіктегі зерттелетін элементтер шоғырлануының өзгеру динамикасын анықтауға және зерттелетін учаскелерді ластану түрі мен деңгейі бойынша аймақтарға бөлуді жүргізуге негізделетін болады.
«Бұрынғы Семей сынақ полигонының аумағында да, жақын маңдағы аймақтарда да орналасқан су объектілерін зерттеу» міндеті.
ССП аумағында да, жақын маңдағы аймақтарда да орналасқан су объектілеріне қатысты қолда бар деректерді талдау негізінде 265 жуық су объектілері анықталды, олар өз кезегінде қолданыстағы не әлеуетті су пайдалану объектілері болып табылады. Шартты «фондық» аумақтарда ауыз су үшін СД мәнінен асатын мөлшерде жасанды радионуклидтердің болуы тіркелмеген, алайда 7 ұңғыманың суында 20-дан 110 БК/кг-ға дейінгі диапазондағы 3Н құрамы бойынша сандық мәндер тіркелген, бұл Шығыс Қазақстан облысының су объектілерінің суындағы «фондық» шоғырланудан асады, бірақ СД 1-2 есе төмен. Сондай-ақ, 3Н «Дегелең» алаңының бұлақтары суларының негізгі ластаушысы радионуклид болып табылады, орташа алғанда СД бірнеше есеге асады. Бұл ретте 90Sr сандық мәндері Қарабұлақ, Ұзынбұлақ, Тоқтакүшік және Байтілес бұлақтарының суларында тіркелген, 137Cs мен 239+240Pu құрамы-пайдаланылатын аппаратуралық-әдістемелік қамтамасыз етудің анықтау шегінен төмен (<0,01 және <0,4×10-3 Бк/кг, тиісінше). Белгілі бір химиялық көрсеткіштер бойынша (қаттылық, минералдану дәрежесі, Cl-, SO42-) кейбір су объектілерінің сулары шаруашылық-ауыз су мақсатында пайдалануға жарамсыз екені анықталды.
«Экотоксикологиялық және медициналық-биологиялық зерттеулер жүргізу» міндеті.
Радионуклидтердің зерттелетін өсімдік түрлерінде жинақталуы шалғынды биогеоценоз жағдайында кең ауқымда өзгеретіні анықталды. 90Sr Жк мәндерінің диапазоны бір ретті, 137Cs -үшке дейін жетеді. 241Am Жк бағалау мәндері орта есеппен оннан аспайды, 239+240Pu Жк 0,0001-ден 0,01-ге дейін. Дала экожүйелері үшін радионуклидтердің өсімдіктерде жинақталуы да жоғары өзгергіштікпен сипатталады. Орташа алғанда, барлық қарастырылған радионуклидтердің өсімдіктерде минималды жинақталуы жер үсті сынақтары тікелей жүргізілген эпицентрде байқалады, ары қарай жақын радиоактивті түсулердің «іздері» бойынша және шартты «фондық» аумақтарда ұлғаяды. «Дегелең» алаңындағы өсімдіктердегі 3Н құрамының мөлшерлік деректері 41 кБк/кг, Шаған өзенінің ауданында – 79 кБк/кг дейін жетеді. Радионуклидтердің жабайы жануарлардың ағзасына өту параметрлері негізінен тышқан тәрізді кеміргіштер мен кесірткелер үшін алынады, фаунаның басқа өкілдері бойынша – мәліметтер бірлі-жарым. Зерттеу критерийлеріне сәйкес келетін топты басты іріктеуді қалыптастыруға арналған елді мекен болып Саржал ауылы анықталды, ол Абай облысы, Абай ауданының Саржал ауылдық округінің жалғыз әкімшілік бірлігі. Микроядролық тестілеу әдістемесі анықталды.
«Радионуклидтермен ластанған табиғи жүйелерді басқарудың, бағалаудың және картаға түсірудің ғылыми-әдіснамалық негіздерін әзірлеу» міндеті.
Радионуклидтермен ластанған табиғи жүйелерді басқарудың, бағалаудың және картаға түсірудің ғылыми-әдіснамалық негізін әзірлеу үшін қажетті бастапқы деректер анықталды. Полигон туралы толық көріністі сипаттайтын ГАЖ жобасының келесі тақырыптық блоктары (қабаттар жиынтығы) қабылданды: ССП және алаңдардың шекаралары; топография (топографиялық негіз, растрлық бейнелер); ядролық және басқа да сынақтар өткізілетін орындар; ССП шаруашылық қызмет; су объектілері; өсімдіктер; топырақ; геология; қоршаған орта объектілерінің радиациялық сипаттамалары; қоршаған орта объектілерінің басқа сипаттамалары. Бұрынғы полигон аумақтарының (137Cs және 241Am радионуклидтері үшін) және жекелеген сынақ алаңдарының («Сары-Өзен» үлгісінде) радионуклидті ластануының әртүрлі масштабты бағалау-қолданбалы карталары, сондай-ақ жылдық тиімді дозаны бөлу схемасы әзірленді. Халық-шаруашылық айналымға беру жоспарланған учаскелерде орналасқан бұрынғы Семей сынақ полигоны аумағының жер ресурстары мен су объектілерін тұрақты басқару жөніндегі Web-қосымшаны әзірлеу үшін қажетті деректер көлемі айқындалды.